Sejarah macapat
Secara umum diperkirakan bahwa macapat muncul pada akhir masa Majapahit dan dimulainya pengaruh Walisanga, namun hal ini hanya bisa dikatakan untuk situasi di Jawa Tengah. Sebab di Jawa Timur dan Bali macapat telah dikenal sebelum datangnya Islam. Sebagai contoh ada sebuah teks dari Bali atau Jawa Timur yang dikenal dengan judul Kidung Ranggalawé dikatakan telah selesai ditulis pada tahun 1334 Masehi. Namun di sisi lain, tarikh ini disangsikan karena karya ini hanya dikenal versinya yang lebih mutakhir dan semua naskah yang memuat teks ini berasal dari Bali.Sementara itu mengenai usia macapat, terutama hubungannya dengan kakawin, mana yang lebih tua, terdapat dua pendapat yang berbeda. Prijohoetomo berpendapat bahwa macapat merupakan turunan kakawin dengan tembang gedhé sebagai perantara.Pendapat ini disangkal oleh Poerbatjaraka dan Zoetmulder. Menurut kedua pakar ini macapat sebagai metrum puisi asli Jawa lebih tua usianya daripada kakawin. Maka macapat baru muncul setelah pengaruh India semakin pudar.
Struktur macapat
Sebuah karya sastra macapat biasanya dibagi menjadi beberapa pupuh, sementara setiap pupuh dibagi menjadi beberapa padaSetiap pupuh menggunakan metrum yang sama. Metrum ini biasanya tergantung kepada watak isi teks yang diceritakan.Jumlah pada per pupuh berbeda-beda, tergantung terhadap jumlah teks yang digunakan.Sementara setiap pada dibagi lagi menjadi larik atau gatra. Sementara setiap larik atau gatra ini dibagi lagi menjadi suku kata atau wanda. Setiap gatra jadi memiliki jumlah suku kata yang tetap dan berakhir dengan sebuah vokal yang sama pula.
Aturan mengenai penggunaan jumlah suku kata ini diberi nama guru wilangan.Sementara aturan pemakaian vokal akhir setiap larik atau gatra diberi nama guru lagu.
Jenis metrum macapat
Jumlah metrum baku macapat ada limabelas buah. Lalu metrum-metrum ini dibagi menjadi tiga jenis, yaitu tembang cilik, tembang tengahan dan tembang gedhé. Kategori tembang cilik memuat sembilan metrum, tembang tengahan enam metrum dan tembang gedhé satu metrum.Didalam budaya jawa kita mengenal akan tembang, yang terdiri tembang asmaradhana dan seterusnya sampai sinom. Dari masing-masing tembang tersebut mempunyai makna dan arti tersendiri (melukiskan perjalanan hidup manusia) seperti yang ada disini, dan juga kandungan falsafah tembang dandanggula.
Kali ini beberapa jenis tembang macapat yang jumlahnya ada 11 (sebelas) tembang.
Tembang Macapat, Kinanthi
Dulu
pernah saya posting tentang tembang macapat “Dhandhanggula”. Kali ini
saya akan coba sedikit membahas salah satu dari tembang macapat, yaitu
“Kinanthi”. Tembang macapat terdiri dari dari 11 judul, salah satunya
Kinanthi. Kinanthi mempunyai sifat senang, cinta, cocok untuk pelajaran
tentang asmara. Tembang kinanthi mempunyai 6 gatra (6 baris tiap bait)
dan guru lagu (banyaknya suku kata dan bunyi akhir tiap baris) 8u, 8i,
8a, 8i, 8a, 8i. berikut adalah contoh bait tembang macapt yang berjudul
Kinanthi :
Anoman malumpat sampun,
Prapteng witing nagasari,
Mulat mangandhap katingal,
Wanodya yu kuru aking,
Gelung rusak wor lan kisma,
Kang iga-iga kaeksi.
Berikut dalam versi huruf Jawa:
Dan
untuk artinya….mohon maaf nih….belum bisa mengartikan, soalnya
kebanyakan tembang Jawa menggunakan bahasa kiasan dan bahasa Jawa
kuno…..
Contoh penggunaan metrum macapat
Di bawah ini disajikan contoh-contoh penggunaan setiap metrum macapat dalam bahasa Jawa beserta terjemahannya dalam bahasa Indonesia. Dijelaskan pula tokoh penciptanya menurut legenda dan watak setiap metrumDhandhanggula
Dhandhanggula adalah sebuah metrum yang memiliki watak luwes. Metrum ini diatribusikan kepada Sunan Kalijaga.Contoh (Serat Jayalengkara):
Bahasa Jawa | Bahasa Indonesia |
Prajêng Medhang Kamulan winarni, | Diceritakan mengenai kerajaan Medhang Kamulan, |
narèndrâdi Sri Jayalengkara, | ketika sang raja agung Sri Jayalengkara |
kang jumeneng nerpatiné, | yang bertahta sebagai raja |
ambek santa budi alus, | memiliki pikiran tenang dan berbudi halus |
nata dibya putus ing niti, | raja utama pandai dalam ilmu politik |
asih ing wadya tantra, | mengasihi para bala tentara |
paramartêng wadu, | sayang terhadap para wanita |
widagdêng mring kasudiran, | teguh terhadap jiwa kepahlawanan |
sida sedya putus ing agal lan alit, | berhasil dalam berkarya secara lahiriah maupun batiniah |
tan kènger ing aksara. | tidak terpengaruh sihir. |
Maskumambang
Gereng-gereng Gathotkaca sru anangisSambaté mlas arsa
Luhnya marawayan mili
Gung tinamêng astanira
Sinom
Pangéran Panggung saksana,Anyangking daluwang mangsi,
Dènira manjing dahana,
Alungguh sajroning geni,
Èca sarwi nenulis,
Ing jero pawaka murub.
Asmaradana
Aja turu soré kaki Ana Déwa nganglang jagad Nyangking bokor kencanané Isine donga tetulak Sandhang kelawan pangan Yaiku bagéyanipun wong welek sabar narimaKinanthi
Metrum Kinanthi ini memiliki watak gandrung dan piwulang. Metrum ini konon diciptakan oleh Sultan Adi Erucakra.Contoh (Serat Rama gubahan Yasadipura):
Anoman malumpat sampun,
Praptêng witing nagasari,
Mulat mangandhap katingal,
Wanodyâyu kuru aking,
Gelung rusak awor kisma,
Ingkang iga-iga kêksi.
Pangkur
Lumuh tukua pawarta,Tan saranta nuruti hardengati,
Satata tansah tinemu,
Kataman martotama,
Kadarmaning narendra sudibya sadu,
Wus mangkana kalih samya,
Sareng manguswa pada ji.
(Haji Pamasa, Ranggawarsita)
Pangkur
Mingkar mingkuring angkara,Akarana karenan mardi siwi,
Mangka nadyan tuwa pikun,
Yen tan mekani rasa,
Yekti sepi sepa lir asepa samun,
Samangsane pakumpulan,
Gonyak ganyuk nglelingsemi.
Durma
Damarwulan aja ngucireng ngayuda, 12 aBaliya sun anteni, 7 i
Mangsa sun mundura, 6 a
Lah Bisma den prayitna, 7 a
Katiban pusaka mami, 8 i
Mara tibakna, 5 a
Curiganira nuli. 7 i
(Langendriyan)
Mijil
Jalak uren mawurahan sami, 10 iSamadya andon woh, 6 o
Amuwuhi malad wiyadine, 10 e
Ana manuk mamatuk sasari, 10 i
Angsoka sulastri, 6 i
Ruru karya gandrung. 6 u
(Haji Pamasa, Ranggawarsita)
Pucung
Pucung adalah salah satu dari 12 puisi jawa (tembang macapat) yang sangat sederhana sekali. Pucung biasa disebut juga dengan pocung. Pucung adalah tetembangan yang digunakan untuk mengingat pada kematikan, karena dekat dengan kata “pocong” yaitu pembungkusan mayat saat mau dikubur. Selain itu pucung juga berarti woh-wohan (buah-buahan) yang memberikan kesegaran. Dan kata “cung” sendiri mengingatkan pada kuncung yang lucu. Oleh sebab itu perkembangan dari tembang ini merujuk kepada hal-hal lucu atau parikan atau bedhekan (tebakan).Pucung sendiri memiliki watak kendur, tanpa adanya klimaks dan tujuan dalam cerita. Dalam membuat pucung tidak boleh asal-asalan karena ada aturannya.
Berikut aturan dari tembang pucung.
1. Guru gatra = 4
Artinya tembang ini memiliki 4 larik kalimat.
2. Juru wilangan = 12, 6, 8, 12
Maksudnya tiap kalimat harus bersuku kata seperti diatas. Kalimat pertama 12 suku kata. Kalimat kedua 6 suku kata. Kalimat ketiga 8 suku kata. Kalimat keempat 12 suku kata.
3. Guru lagu = u, a, i, a
Akhir suku kata dari setiap kalimat harus bervokal u, a, i, a
Berikut ini adalah contoh tembang pucung.
Ngelmu iku kelakone kanthi laku --> u
Lekase lawan kas --> a
Tegese kas nyantosani --> i
Setya budya pengekesing dur angkara --> a
Jurudemung
Tuladha iki dijupuk saka Serat Pranacitrani ajeng mring gandhok wétan
wus panggih lan Rara Mendut
alon wijilé kang wuwus
hèh Mendut pamintanira
adhedhasar adol bungkus
wus katur sarta kalilan
déning jeng kyai Tumenggung.
Tuladha iki dijupuk saka Serat Sekar-sekaran anggitan Mangkunegaran IV.
cirining serat iberan
kebo bang sungunya tanggung
saben kepi mirah ingsun
katon pupur lalamatan
kunir pita kasut kayu
wulucumbu Madukara paran margane ketemu
Wirangrong
Tuladha iki dijupuk saka Serat Wulang Rèh anggitan dalem Ingkang Sinuhun Pakubuwana IV.dèn samya marsudêng budi
wiwéka dipunwaspaos
aja-dumèh-dumèh bisa muwus
yèn tan pantes ugi
sanadyan mung sakecap
yèn tan pantes prenahira
Balabak
Tuladha iki dijupuk saka Serat Jaka Lodhang anggitan Ki Ranggawarsita.byar rahina Kèn Rara wus maring sendhang
mamèt wé
turut marga nyambi reramban janganan
antuké
praptêng wisma wusing nyapu atetebah
jogané
Tuladha iki anggitane Ki Padmosukoco.
kabalabak jroning jagad gedhe ana,
yektine
jagad cilik sinorotan surya, kembar
pandhane
soring surya ana gunung gung saguja,
blegere
Gambuh
Sekar gambuh ping catur,Kang cinatur polah kang kalantur,
Tanpa tutur katula tula katali,
Kadaluwarsa katutuh,
Kapatuh pan dadi awon.
Megatruh
Tuladha iki dijupuk saka Babad Tanah Jawi anggitan Ki Yasadipura."sigra milir kang gèthèk sinangga bajul"
"kawan dasa kang njagèni"
"ing ngarsa miwah ing pungkur"
"tanapi ing kanan kéring"
"kang gèthèk lampahnya alon"
Girisa
Metrum ini memiliki watak megah (mrebawani). Metrum ini diambil dari metrum kakawin dengan nama yang sama.Dene utamaning nata, 8 a
Berbudi bawa leksana, 8 a
Lire berbudi mangkana, 8 a
Lila legawa ing driya, 8 a
Agung dennya paring dana, 8 a
Anggeganjar saben dina, 8 a
Lire kang bawa leksana, 8 a
Anetepi pangandika. 8 a
Tabel macapat
Supaya lebih mudah membedakan antara guru gatra, guru wilangan lan guru lagu dari tembang-tembang tadi, maka setiap metrum ditata di dalam sebuah tabel seperti di bawah ini[17]:Metrum |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Tembang cilik / Sekar alit | |||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Dhandhanggula |
|
10i | 10a | 8é | 7u | 9i | 7a | 6u | 8a | 12i | 7a |
Maskumambang |
|
12i | 6a | 8i | 8a | ||||||
Sinom |
|
8a | 8i | 8a | 8i | 7i | 8u | 7a | 8i | 12a | |
Kinanthi |
|
8u | 8i | 8a | 8i | 8a | 8i | ||||
Asmarandana |
|
8a | 8i | 8é | 8a | 7a | 8u | 8a | |||
Durma |
|
12a | 7i | 6a | 7a | 8i | 5a | 7i | |||
Pangkur |
|
8a | 11i | 8u | 7a | 12u | 8a | 8i | |||
Mijil |
|
10i | 6o | 10é | 10i | 6i | 6u | ||||
Pocung |
|
12u | 6a | 8i | 12a | ||||||
Tembang tengahan / Sekar madya | |||||||||||
Jurudhemung |
|
8a | 8u | 8u | 8a | 8u | 8a | 8u | |||
Wirangrong |
|
8i | 8o | 10u | 6i | 7a | 8a | ||||
Balabak |
|
12a | 3é | 12a | 3é | 12u | 3é | ||||
Gambuh |
|
7u | 10u | 12i | 8u | 8o | |||||
Megatruh |
|
12u | 8i | 8u | 8i | 8o | |||||
Tembang gedhé / Sekar ageng | |||||||||||
Girisa |
|
8a | 8a | 8a | 8a | 8a | 8a | 8a | 8a |